खोज

८ असोज, बर्दिया: नेपालको तराई क्षेत्रमा अवस्थित बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्ज, जैविक विविधता र प्राकृतिक सौन्दर्यले सम्पन्न एउटा महत्वपूर्ण संरक्षित क्षेत्र हो। यो निकुञ्ज नेपालकै सबैभन्दा ठूलो राष्ट्रिय निकुञ्जको रुपमा परिचित छ, जसले देशको पश्चिमी भागमा पर्यावरणीय सुरक्षा प्रदान गर्दै आएको छ। यो राष्ट्रिय निकुञ्जले केवल जैविक सम्पदा मात्र होइन, पर्यटकलाई आकर्षित गर्ने थुप्रै विशेषताहरू पनि समेटेको छ। बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्ज पर्यावरण संरक्षण, वन्यजन्तु र पर्यटन विकासको क्षेत्रमा अद्वितीय स्थान राख्न सफल भएको छ।

बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जको स्थापना र उद्देश्य

बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जको इतिहासलाई हेर्दा, यसको स्थापना सन् १९८८ मा गरिएको थियो। यसअघि, यस क्षेत्रलाई वन्यजन्तु आरक्षको रुपमा राखिएको थियो, जुन सन् १९७६ मा स्थापना भएको थियो। यो निकुञ्जको मुख्य उद्देश्य भनेको नेपालका लोपोन्मुख तथा दुर्लभ प्रजातिका वन्यजन्तुको संरक्षण गर्नु हो। साथै, यहाँका स्थानीय समुदाय र पर्यावरणको बीच सन्तुलन कायम गर्दै जैविक विविधता संरक्षण गर्न पनि यो निकुञ्जले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेको छ।

बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जको भौगोलिक अवस्था

बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जको क्षेत्रफल ९६८ वर्ग किलोमिटर छ, जसले बर्दिया जिल्लाको मुख्य भूभागलाई ओगटेको छ। यो निकुञ्ज कर्णाली नदीको किनारमा अवस्थित छ र उत्तरमा चुरे पर्वतको श्रृंखलाले यसलाई घेरेको छ। यस क्षेत्रमा घना जंगल, नदीहरू, तालहरू, र तराईका समथल भुभागहरू पाउन सकिन्छ। यस क्षेत्रको मौसम उष्णकटिबंधीय छ, जहाँ गर्मीका दिनहरू निकै तातो र वर्षाका दिनहरू अत्यधिक हुने गर्छन्। यी प्राकृतिक विशेषताहरूले बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जलाई जैविक विविधताको लागि उपयुक्त क्षेत्र बनाएको छ।

जैविक विविधता र वन्यजन्तु

बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्ज जैविक विविधताको दृष्टिले निकै धनी छ। यहाँ विभिन्न प्रजातिका स्तनधारी, चराचुरुङ्गी, सरीसृप, माछा, र कीरा फट्याङ्ग्राहरू पाइन्छन्। खासगरी यो निकुञ्ज दुर्लभ वन्यजन्तु जस्तै बङ्गालको बाघ, एकसिंगे गैँडा, हात्ती, दुर्लभ जंगली भैंसी, गोही, र घडियालको लागि प्रसिद्ध छ। बर्दियामा पाइने बाघको संख्या देशकै सबैभन्दा बढी रहेको तथ्यले यो क्षेत्रलाई बाघ संरक्षणका लागि महत्त्वपूर्ण बनाएको छ। निकुञ्जमा हुने गाईडेड सफारी र ट्रेकिङमार्फत पर्यटकहरूले यी वन्यजन्तुको प्रत्यक्ष अवलोकन गर्न सक्छन्।

बर्दिया निकुञ्जमा झन्डै ४०० भन्दा बढी प्रजातिका चराचुरुङ्गीहरू पाइन्छन्। यो तथ्यले चराचुरुङ्गी हेर्ने पर्यटकका लागि यो क्षेत्रलाई प्रमुख गन्तव्य बनाएको छ। विशेष गरी कालिज, बकुल्ला, सारस, र अन्य दुर्लभ प्रजातिका चराहरू यहाँ देख्न सकिन्छ। यही कारणले गर्दा बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जलाई चरा प्रेमीहरूका लागि स्वर्गको रूपमा पनि लिइन्छ।

पर्यटन र पर्यटकीय आकर्षणहरू

बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्ज पर्यटकका लागि आकर्षणको केन्द्र हो। यहाँ साहसी पर्यटकहरूले जंगल सफारी, हात्ती सफारी, डुङ्गा सयर, पक्षी अवलोकन, र माछा मार्ने जस्ता गतिविधिहरूमा सहभागी हुन सक्छन्। बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जमा आउने पर्यटकहरूको संख्या हरेक वर्ष बढ्दै गएको छ, जसमा विदेशी पर्यटकको संख्या उल्लेखनीय छ। निकुञ्जभित्र जंगलको विचित्र वातावरणमा बिताइएको समय र वन्यजन्तुहरूको प्रत्यक्ष अवलोकन पर्यटकहरूको लागि अविस्मरणीय अनुभव बनाउँछ।

यहाँका मुख्य आकर्षणहरूमा जंगल सफारी महत्वपूर्ण मानिन्छ। जीप सफारी र हात्ती सफारीको माध्यमबाट पर्यटकहरूले निकुञ्जको गहिराइसम्म पुगेर वन्यजन्तुको दृश्यावलोकन गर्न सक्छन्। बाघ, गैँडा, हात्ती, चित्तल, र अरू दुर्लभ जनावरहरूको नजिकबाट अवलोकन गर्दा पर्यटकहरूलाई अत्यधिक रोमाञ्चक अनुभव प्राप्त हुन्छ।

स्थानीय संस्कृति र समाजमा निकुञ्जको प्रभाव

बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जले केवल वन्यजन्तुको संरक्षणमा मात्र होइन, स्थानीय समुदायको जीविकोपार्जनमा पनि योगदान पुर्याएको छ। निकुञ्ज वरिपरिका स्थानीय गाउँलेहरू कृषि र पर्यटनसँग सम्बद्ध छन्। पर्यटकीय गतिविधिहरूले स्थानीयहरूलाई रोजगारका अवसर प्रदान गरेको छ। होटल, रेस्टुरेन्ट, गाइड सेवा, हात्ती सफारी सञ्चालन जस्ता व्यवसायले स्थानीय समुदायको जीवनस्तर उकास्न मद्दत पुर्याएको छ।

निकुञ्जको संरक्षणका लागि स्थानीय समुदायको सहयोग पनि उल्लेखनीय छ। स्थानीयहरूले वन्यजन्तु संरक्षणको महत्त्व बुझेर निकुञ्जसँगको समन्वयमा विभिन्न कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरिरहेका छन्। विशेष गरी, बाघ संरक्षण अभियान र वन्यजन्तुसँग सहअस्तित्वको अवधारणालाई स्थानीयहरूले अँगालेका छन्।

पर्यावरणीय चुनौतीहरू र संरक्षण प्रयास

बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जको जैविक विविधता संरक्षण गर्न विभिन्न चुनौतीहरू पनि छन्। खासगरी वन फँडानी, चोरी सिकार, र अवैध गतिविधिहरू निकुञ्जको लागि मुख्य चुनौती बनिरहेका छन्। यद्यपि, निकुञ्ज प्रशासन र सरोकारवाला निकायहरूले कडा नियन्त्रण र निगरानी गरेर यी चुनौतीहरूलाई न्यून गर्न प्रयास गरिरहेका छन्।

वन्यजन्तु संरक्षणका लागि सरकारले विभिन्न नीति तथा कार्यक्रमहरू अघि सारेको छ। बाघ संरक्षण, गैँडा संरक्षण, हात्तीको सुरक्षा, र चराचुरुङ्गीको संरक्षण जस्ता कार्यक्रमहरू यस क्षेत्रमा प्रभावकारी रूपमा सञ्चालन भइरहेका छन्। साथै, निकुञ्जका गाईड, गार्ड, र कर्मचारीहरूलाई आधुनिक तालिम दिइएको छ, जसले गर्दा उनीहरू जंगलको निगरानीमा सक्रिय भूमिका खेलिरहेका छन्।

निकुञ्जमा भएको महत्वपूर्ण घटनाहरू

बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जमा विभिन्न ऐतिहासिक घटनाहरू भएका छन्। विशेषगरी बाघ र गैँडा संरक्षणको क्षेत्रमा भएको प्रगति बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जको गौरवको विषय बनेको छ। केही दशक अघि, बर्दियामा बाघको संख्या निकै कम थियो, तर अहिले यो संख्या उल्लेखनीय रूपमा बढेको छ। वन्यजन्तु संरक्षणमा भएका यी प्रगतिहरूले नेपाललाई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा प्रशंसा दिलाएको छ।

यसैगरी, निकुञ्जले विभिन्न अनुसन्धान कार्यक्रमहरूको लागि पनि थुप्रै राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूलाई सहयोग गरिरहेको छ। जैविक विविधताको अध्ययन र वन्यजन्तु संरक्षणमा भएका अनुसन्धानहरूले बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जलाई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा थप पहिचान दिलाएको छ।

निकुञ्जमा आवश्यक सुधारहरू

बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जले हासिल गरेका सफलताहरूका बावजुद अझै केही सुधार गर्नुपर्ने क्षेत्रहरू छन्। खासगरी पर्यटकहरूको सुविधालाई ध्यानमा राखेर थप लगानी गर्न आवश्यक देखिन्छ। पर्यटक आवास सुविधा, यातायात सेवा, र पर्यटनसम्बन्धी जानकारी दिने केन्द्रहरूमा सुधार गर्न सकिन्छ। साथै, निकुञ्जभित्रका सुरक्षाकर्मीहरूलाई थप आधुनिक उपकरणहरू उपलब्ध गराएर चोरी सिकारीलाई नियन्त्रण गर्न सकिन्छ।

निकुञ्जको दीर्घकालीन संरक्षणका लागि स्थानीय समुदायको अझ बढी संलग्नता र सहभागिता आवश्यक छ। विशेष गरी वन्यजन्तु र स्थानीय समुदायबीचको सहकार्यलाई थप सुदृढ बनाउँदै दिगो पर्यटनलाई प्रोत्साहित गर्नु जरूरी छ।

बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जको भविष्य

बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जको भविष्य निकै उज्यालो देखिन्छ। यहाँको जैविक विविधता र पर्यटकीय सम्भावनाले नेपालको पर्यटन क्षेत्रलाई थप विकास गर्न मद्दत पुर्याउनेछ। साथै, बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जको संरक्षणले विश्वव्यापी रूपमा वन्यजन्तु संरक्षणको महत्त्वलाई पनि उजागर गरिरहेको छ।

सरकार, स्थानीय समुदाय, र अन्तर्राष्ट्रिय सहयोगले यो निकुञ्जको संरक्षण र पर्यटनलाई सुदृढ बनाउने लक्ष्य राखेको छ। यदि उचित व्यवस्थापन, निगरानी, र प्रचारप्रसार गर्ने हो भने, बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जले न केवल नेपालको, तर सम्पूर्ण दक्षिण एशियाको पर्यटन र वन्यजन्तु संरक्षणको क्षेत्रमा अग्रणी स्थान लिनेछ।

बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्ज नेपालकै एक अनमोल धरोहर हो। यसको जैविक विविधता, प्राकृतिक सौन्दर्य, र पर्यटकीय सम्भावनाले यसलाई नेपालका अन्य संरक्षित क्षेत्रहरूमध्ये अद्वितीय बनाएको छ। निकुञ्जको संरक्षण र पर्यटन विकासमा स्थानीय समुदायको सहयोग, सरकारको नीतिगत समर्थन, र अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूको संलग्नताले यस क्षेत्रलाई अझ बढी प्रगतितर्फ अघि बढाउनेछ। बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्ज नेपालको पर्यावरणीय सम्पदाको एक अनमोल धरोहर बनेर अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा अझ बढी चर्चित हुने आशा गर्न सकिन्छ।